Sobór Mądrości Bożej w Kijowie (Sobór Sofijski) to największe dzieło architektoniczne Ukrainy i jedno z najwspanialszych na świecie. To architektoniczna bajka, zwłaszcza jeśli patrzy się na nią z klasztornej dzwonnicy.

To miejsce niezwykłe, jeśli wziąć pod uwagę prawie tysiącletni wiek budowli i fakt, że w ścianach soboru pochowany jest największy kniaź ruski i jego potomkowie. To architektoniczna dusza Ukrainy i jej stolicy – Kijowa. To budowla, którą można się pochwalić przed cudzoziemcami. Rosjanie i Białorusini traktują Sofię jak własną świątynię, wszak Kijów – „matka miast ruskich”.

Ukraina | Sobór Mądrości Bożej – najstarsza spośród zachowanych świątyń Rusi Kijowskiej

Ukraina | Sobór Mądrości Bożej – najstarsza spośród zachowanych świątyń Rusi Kijowskiej (Kiev: Saint Sophia's Cathedral by Jorge Franganillo na licencji CC BY 2.0

Datowanie budowli

Sobór Mądrości Bożej to najstarsza ruska świątynia wśród tych, które zachowały się do naszych czasów. Starsza była tylko Cerkiew Dziesięcinna, ale zburzyli ją Mongołowie.

Przez długi czas uważano, że Sofię zbudował Jarosław Mądry w 1037 roku. Tak napisał w swojej „Powieści minionych lat” Kronikarz Nestor. On też wskazał, że w tymże roku kniaź zbudował Złotą Bramę, Cerkiew Błagowieszczeńską i jeszcze dwa wielkie monastery. Wybudowanie całego kompleksu ogromnych budowli w ciągu jednego roku nawet dzisiaj byłoby mało prawdopodobne, a co dopiero przy możliwościach budowniczych sprzed tysiąca lat. Dlatego badacze dawno już poddali w wątpliwość datę budowy Sofii Kijowskiej, przyjmując, że Nestor raczej podsumował tylko w 1037 roku budowlaną działalność Jarosława.

Kronika Nowogrodzka datuje budowę soboru na 1017 rok. Ale w tym dokumencie również wiele dat wzbudza wątpliwości historyków. Nie patrząc na dwudziestoletnią różnicę w datach dwóch ważnych źródeł pisanych, uczeni zdecydowali, że w 1017 r. rozpoczęto budowę Sofii Kijowskiej, a w 1037 r. ją zakończono.

Ale na tym badania się nie kończą. W niemieckiej „Kronice” Thietmara z Merseburga znaleziono bowiem zapis o istnieniu Soboru Sofijskiego w latach 1017-1018, a także o pożarze świątyni.

Szczegółowe badanie „Słowa o prawie i łasce” metropolity Iłłariona pozwoliło stwierdzić, że w 1022 r. Sobór Sofijski nie tylko istniał, ale był już bardzo znany. Poza tym Iłłarion zauważył, że budowę soboru rozpoczął kniaź Władimir Wielki, a zakończył jego syn Jarosław. Skoro jednak Władimir zmarł w 1015 roku, to pojawiła się hipoteza, że sobór wzniesiono jeszcze wcześniej. Tę hipotezę potwierdziły badania naściennych napisów budowli, przeprowadzone w ostatnim dziesięcioleciu.

Naukowi współpracownicy historyczno-kulturowego rezerwatu „Sofia Kijowska” twierdzą, że rezultaty ostatnich badań wykazały, iż sobór został założony przez Władimira Wielkiego w 1011 r., ukończony w 1017 r. przez Jarosław Mądrego i wyświęcony w 1018 r. To oznacza, że w 2011 roku przypadał okrągły jubileusz soboru. Nawet jeśli części uczonych to nie przekonuje, to jednak UNESCO przyjęło już tę nową datę.

Sobór Mądrości Bożej, Kijów

Ukraina | W oddali Sobór Mądrości Bożej (Saint Sophia's Cathedral by Hans Birger Nilsen na licencji CC BY 2.0)

Burzliwe dzieje świątyni

Sobór Mądrości Bożej w Kijowie budowano na zasadzie analogii do Soboru Sofijskiego Konstantynopola, jako główną budowlę państwa. Pojawienie się tego budynku w stolicy Rusi oznaczało ukazanie się „drugiego Jeruzalem” (tak właśnie nazywano Kijów, a nie Moskwę, jak próbuje udowodnić Ukraińcom „starszy brat”).

Zgodnie z kniaziowskimi planami Sobór Sofijski stal się główną świątynią Rusi Kijowskiej, rezydencją metropolity kijowskiego, a plac przed soborem – głównym placem państwa, na którym zbierały się wiece, rady, a kniaziowie niejednokrotnie wznosili mowy do narodu.

Po śmierci Jarosława Ruś ogarnął wielki kryzys, związany z zażartą walką kniaziów o księstwo kijowskie. Odczuł na sobie ten kryzys również i Sobór Sofijski: nie raz grabiono go, a nawet próbowano podpalić (w 1180 r.).

6 grudnia 1240 roku Kijów zdobyły wojska Batu-chana. Ostatni obrońcy miasta zginęli pod gruzami starej kamiennej budowli Rusi – Cerkwi Dziesięcinnej. Sofia Kijowska na szczęście ocalała, choć została ograbiona. Już po 10 latach sobór odrodził się jako duchowo-historyczne centrum Kijowa i księstwa oraz główna świątynia 19 diecezji.

W 1246 r. staraniem Daniły Halickiego utworzono nową metropolię z centrum w Haliczu. Metropolitą mianowano protegowanego Daniły – Kiryłła II. Po pewnym czasie nowy metropolita przeniósł się do Kijowa, do starej rezydencji metropolitów – Sofii Kijowskiej. Stało się to prawdopodobnie po roku 1264 (po śmierci Daniły Halickiego). W 1267 r. Kiryłł II otrzymał od chana Mengu-Timura jarłyk (pisemne rozporządzenie) o tolerancji ordyńskiej władzy w stosunku do cerkwi prawosławnej. Duchowieństwo zwolniono od podatków, a majątek cerkiewny uznano za nietykalny.

Na początku lat siedemdziesiątych XIII wieku Sobór Sofijski poddano kapitalnemu remontowi, jednak następca Kiryłła II metropolita Maksym przeniósł metropolię do miasta Włodzimierza nad rzeką Klaźmą. W 1325 r. rezydencja metropolity została przeniesiona do Moskwy. Do 1461 roku metropolici w Moskwie nazywali się metropolitami kijowskimi i całej Rusi. Dziwne więc, dlaczego tak podkreśla się propagandowo religijne początki Moskwy. Oczywiście, były określone przyczyny przeniesienia rezydencji, między innymi ciągłe najazdy tatarskie – ale w tym czasie i Moskwa ich doświadczała…

Pod koniec XV wieku zaczął się silny nacisk na cerkiew prawosławną ze strony katolickiej. Wielki Książę Litewski i król Polski Kazimierz IV wydał w roku 1481 rozporządzenie o zakazie budowy nowych i remontowania starych świątyń prawosławnych. Dla Soboru Świętej Zofii nastały ciężkie czasy.

Sobór Mądrości Bożej w Kijowie

Ukraina | Sobór Mądrości Bożej to najstarsza ruska świątynia wśród tych, które zachowały się do naszych czasów (Kiev: Saint Sophia's Cathedral by Jorge Franganillo na licencji CC BY 2.0

Sofia Kijowska w XVI i XVII w.

Istnieje udokumentowane potwierdzenie stanu Soboru w XVI wieku: „Obecnie cerkiew stoi na pustym placu z dala od ludzi, jest jeszcze cała i duchowieństwo odprawia w określonym czasie nabożeństwa. Dookoła przecieka deszcz, runęła galeria wokół cerkwi. Drzwi nie mają zamków, tylko zabite lichymi deskami. Wewnątrz jest cerkiew jeszcze nienaruszona, wokół są cenne malowidła i złocenia. Z ołtarza zabrali już niebieskie wrota do innej cerkwi, ale zostawili dwie ikony. Kopuła pośrodku ołtarza ma jeszcze krzyż i jest pokryta ołowiem. W innych miejscach ołów zabrali i zrobili zadaszenie z desek”. Taką Sofię Kijowską zobaczył lwowski kupiec Martin Gruneweg w 1584 roku.

W okresie ciągłych walk religijnych Sobór Sofijski nieuchronnie chylił się ku upadkowi. W 1632 r. zawaliła się ściana zachodnia. Od katastrofy uchronił go Piotr Mogiła. W tym samym roku uzyskał od sejmu decyzję o oficjalnym utworzeniu rosyjskiej cerkwi prawosławnej. W następnym roku został metropolitą kijowskim. Jeszcze przed przybyciem nowego metropolity kijowscy mieszczanie i kozacy wypędzili z Soboru Mądrości Bożej unitów i zaczęli przygotowania do utworzenia w świątyni rezydencji metropolitalnej. Piotr Mogiła rozpoczął całkowitą restaurację soboru, który nabrał cech renesansowych. Przy Soborze Sofijskim utworzono męski monastyr, na potrzeby którego wzniesiono kompleks drewnianych budynków.

 

 

Po umowie Perejasławskiej z Moskwą i śmierci Bogdana Chmielnickiego nastał okres upadku Soboru Sofijskiego. Ciągnął się przez trzy dziesięciolecia i trwał do końca XVII wieku, kiedy hetmanem Ukrainy został Iwan Mazepa.

Mazepa rozpoczął intensywną budowę świątyń na Ukrainie w nowym stylu barokowym. Hetmanowi bardzo podobał się ten styl, ale chciał widzieć w nim także cechy ukraińskie. Architekci próbowali spełnić życzenie Mazepy i w ten sposób powstał nowy styl architektoniczny – kozacki barok. Ten styl, chyba jedyny czysto ukraiński, stał się wizytówką Ukrainy w dzisiejszych czasach.

Mazepa włożył ogromne środki w remont Zofii Kijowskiej. Świątynia została odbudowana i dostrojona. Pojawiły się wewnętrzne galerie, nad zewnętrznymi dobudowano drugą kondygnację. Wtedy też wzniesiono sześć nowych kopuł, które – podobnie jak stare – przybrały cechy ukraińskiego baroku. Sobór Sofijski po raz drugi w swojej historii przeistoczył się we wzorzec ukraińskiej świątyni.

Dzwonnica

Obok soboru wyrosła w latach 1699-1707 wspaniała dzwonnica. Początkowo miała trzy piętra. Podczas trzęsienia ziemi w 1742 r. dwa górne piętra zostały częściowo zrujnowane. Po remoncie dzwonnica przybrała współczesny kształt. Wysokość dzwonnicy Soboru Sofijskiego wynosi 76 m. Jest to jedna z najwyższych dzwonnic Ukrainy. Jej barokowa dekoracja jest bardzo bogata i wspaniała. W XVIII w. zawieszono w niej dzwony. Największym z nich był dzwon „Rafael”, ważący 13 ton. Ze starych dzwonów ocalał tylko jeden – dzwon „Mazepa”. Ma on wysokość 125 cm i średnicę 155 cm. Dokładnej masy dzwonu nikt nie zna, ponieważ nikt go z dzwonnicy nie zdejmował.

Obecnie dzwonnica Soboru Sofijskiego jest otwarta dla zwiedzających. Po wykupieniu biletu można dostać się na górne piętro i obejrzeć pejzaż centralnej części Kijowa.

Sobór Mądrości Bożej

Ukraina | Przepiękne detale Sofi Kijowskiej (Catedral de Santa Sofía by Juanedc na licencji CC BY 2.0

Sofia Kijowska dziś

Współczesne wymiary soboru wynoszą: długość – 37 m, szerokość – 55 m, wysokość – 29 m. Budowla posiada dwie kondygnacje i 9 apsyd (pomieszczenia dostawiane do bryły świątyni). Wieńczy ją 19 kopuł, z których 8 posiada starą formę sferyczną, a 11 – barokową-gruszkowatą.

Wnętrze świątyni zachowało się w dużej części jeszcze z XI wieku. Z tego okresu pochodzi 3000 m2 fresków i 260 m2 mozaik. Świątynne mozaiki, w których wykorzystano 177 odcieni kolorów, posiadają niezwykłą wartość. Szczególnie jeśli chodzi o sześciometrowy wizerunek Bogurodzicy-Oranty ("Modlącej się"), zachowany do naszych czasów praktycznie bez prac odnowieniowych. Ścianę, na której znajduje się ta mozaika, nazywają Ukraińcy „ścianą niezniszczalną”, jako że pozostała całkowicie nienaruszona nawet w najgorszych dla Soboru czasach. Żaden z najeźdźców, którzy w różnych okresach zajmowali Kijów, nie podniósł ręki na Orantę. Można sobie wyobrażać zdziwienie podróżnych, którzy zachodzili do na wpół zrujnowanego Soboru i widzieli przed sobą tę wspaniałą mozaikę.

Ogromną wartość dla narodu ukraińskiego posiada nekropolia Zofii Kijowskiej, w której najstarszy jest sarkofag Jarosław Mądrego o wadze 6 ton.

Sobór Sofijski będący obecnie państwowym muzeum-rezerwatem architektonicznym i posiadający wpis na listę UNESCO nie należy do żadnej organizacji religijnej i nie są tam odprawiane nabożeństwa.

Wyjątek stanowi dzień 24 sierpnia – Dzień Niepodległości Ukrainy, kiedy przedstawiciele organizacji religijnych biorą udział w modlitwie za Ukrainę (od 2005 roku). Jednak 22 listopada 2006 r. Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego odmówiła udziału w przyszłych tego rodzaju przedsięwzięciach: zgodnie z uchwałą synodu UCP modlitwa razem z „odłączonymi od cerkwi” stoi w sprzeczności z zasadami apostolskimi.

Zainteresują Cię również

Słoboda Mamaja – skansen w Kijowie Słoboda Mamaja – skansen w Kijowie
”Ukraina – terra kozacorum” – powiedział w połowie XVII wieku francuski inżynier-kartograf Guillaume Le Vasseur de...
Park Ruś Kijowska – poznaj atmosferę dawnego Kijowa Park Ruś Kijowska – poznaj atmosferę dawnego Kijowa
Wybierając się na Ukrainę wielu z nas ma w planach poznanie lokalnego folkloru. W nowoczesnych miastach, takich jak...
Muzeum Brytyjskie (British Museum) Muzeum Brytyjskie (British Museum)
Gdzie poza Grecją znajdziemy jedną z oryginalnych kariatyd Erechtejonu? W British Museum. Gdzie poza Egiptem...
Klasztor Kykkos w górach Troodos Klasztor Kykkos w górach Troodos
Ten piękny i uważany za najwspanialszą budowlę tego typu na Cyprze, XI-wieczny klasztor, leży w górach Troodos, na...
Flaga, herb i hymn Tunezji Flaga, herb i hymn Tunezji
Flaga Tunezji jest dwubarwna. Na środku czerwonego tła znajduje się białe koło, a w nim czerwony półksiężyc i...
Chirokitia – stanowisko archeologiczne Chirokitia – stanowisko archeologiczne
Sześć kilometrów od południowego wybrzeża wyspy, na wysokim wzgórzu opasanym rzeką Maroni, w epoce neolitu, ok....